Cechu Rzemiosł Różnych i Przedsiębiorczości w Toruniu

Historia


Problem kształtowania się rzemieślniczych organizacji cechowych w Toruniu sięga okresu średniowiecza. Przyjął się bowiem w nauce historycznej pogląd, że miasta wraz z aktami lokacji /Toruń – 1233 r./ otrzymywały prawo organizowania cechów.

Na terenie Starego Miasta Torunia już w latach 1235 – 1255 powstały pierwsze cechy rzeźników, piekarzy, organizacja kupców – kramarzy oraz zapewne cech szewski, zrzeszający także garbarzy. W II połowie XIII wieku po wybudowaniu sukiennic, utworzony został przypuszczalnie cech sprzedawców sukna, a następnie – najpóźniej z chwilą budowy ratusza – cechy płócienników, kuśnierzy, szczytników i rymarzy. Podobnie kształtowały się organizacje rzemieślnicze na terenie założonego w 1264 roku Nowego Miasta Torunia. Tutaj także – niebawem po lokacji – powstały cechy rzemieślników i piekarzy, a pod koniec XIII wieku cech sukienników.

Cechy były przymusowymi organizacjami osobiście wolnych rzemieślników jednej lub kilku specjalności, mających za zadanie obronę interesów zorganizowanego rzemiosła wobec rady reprezentującej bogate kupiectwo. Do ich zadań należała m.in. kontrola jakości produkcji. Kształcenie rzemieślników, organizacja wzajemnej pomocy oraz korporacji religijnych, także obowiązek organizowania życia towarzyskiego dla swych członków oraz – w razie zagrożenia – pomoc w obronie miasta.

Organizację cechów w XIII – XIV wieku można poznać przede wszystkim na podstawie wilkierzy, czyli rozporządzeń, którymi władze miejskie starały się unormować całokształt spraw społecznych i gospodarczych na terenie miasta. Najstarszy zachowany wilkierz toruński wydany został przez władze Nowego Miasta Torunia i datowany jest na około 1300 r.

Największy rozkwit organizacji rzemieślniczych wystąpił pod koniec XIV wieku. W 1398 roku na terenie Starego Miasta Torunia działało już 41 cechów, z których największe w swoich szeregach skupiały po kilkadziesiąt rzemieślników.

Sytuację tę ilustruje poniższa tabela:

1. Bednarze 15.Łucznicy 29.Rymarze
2. Białoskórnicy 16. Miecznicy 30.Rzeźnicy
3. Grzebieniarze 17. Murarze 31.Siodlarze
4. Iglarze 18.Nożownicy 32. Stelmachy
5. Kaletnicy 19. Odlewnicy 33. Szewcy
6. Kapelusznicy 20.Pantoflarze 34.Szklarze
7. Kiełbaśnicy 21.Paśnicy 35. Szyprowie
8. Kołodzieje 22.Piekarze 36. Ślusarze
9. Konwisarze 23. Piekarze przedmiejscy 37.Torebkarze
10.Kotlarze 24.Pergaminiści 38. Wytwórcy mat
11.Kowale 25.Piwowarzy 39. Wytwórcy trepów
12. Kramarze 26.Płóciennicy 40. Zamszownicy
13. Krawcy 27.Postrzygacze sukna 41. Złotnicy
14. Kuśnierze 28.Rękawicznicy

Można przypuszczać, że podobnie przebiegał proces tworzenia się cechów na terenie Nowego Miasta Torunia.

W pierwszej połowie XV wieku nastąpiło ostateczne ukształtowanie się organizacji wewnętrznej w cechach, która z niewielkimi zmianami przetrwała w zasadzie w niezmienionej formie do czasów współczesnych. Formalnie skład osobowy cechów złożony był z mistrzów, czeladników i uczniów. Główną cechą odróżniającą czeladnika od ucznia było prawo pobierania wynagrodzenia oraz możność zmiany pracodawcy. Inna też była jego sytuacja prawna. Uczeń podlegał sądownictwu mistrza i tylko w nielicznych cechach miał prawo odwoływania się od jego wyroków do władz cechowych. Czeladnik mógł być karany tylko przez cech i to tylko grzywnami pieniężnymi.

Na czele hierarchii cechowej stali mistrzowie. Uzyskanie tej godności było jednak niełatwe. Wstępnym warunkiem stawianym w cechach kandydatom na mistrzów było żądanie przedstawienia świadectwa o prawym i wolnym urodzeniu oraz ukończeniu nauki. Musiał także uzyskać prawo miejskie, co najczęściej wiązało się z zakupem broni oraz wpłaceniem pewnych kwot do kasy miejskiej. Jeżeli dodać do tych utrudnień jeszcze wydatki finansowe, które kandydat na mistrza musiał ponosić z okazji zapowiedzi zdawania egzaminu, koszty materiałów potrzebnych do wykonania sztuki mistrzowskiej, opłaty wiążące się z przyjęciem do cechu oraz wydatki związane z wydaniem przez nowych mistrzów tradycyjnej uczty dla pozostałych współbraci można przyjąć, że już w tym czasie z szeregów mistrzów praktycznie wykluczono element ubogi.

Na przykład w połowie XVII wieku 53 cechy toruńskie skupiały w swych szeregach 713 mistrzów. W tym okresie cechy toruńskie zrzeszające ponad 60 rzemiosł /w znacznie większym Krakowie istniało w omawianym czasie 60 rzemiosł/ osiągnęły apogeum rozwoju.

Nie tylko w czasach rozkwitu gospodarczego całej Polski rzemiosło toruńskie było szeroko rozbudowane i zorganizowane w liczne cechy, ale jeszcze w XVIII wieku, a więc w okresie głębokiego kryzysu gospodarczego. Niestety wcielenie w życie na przełomie XVIII/XIX wieku pruskiego ustawodawstwa dbającego głównie o rozwój przemysłu spowodowało na terenie Torunia faktyczny upadek cechów. Większe zmiany w organizacji rzemiosła toruńskiego nastąpiły dopiero w latach 1881 – 1887, po wydaniu nowych ustaw i przepisów zezwalających m.in. na łączenie się cechów w związki cechów posiadające prawa korporacyjne oraz uprawnienia do nakładania składek także na rzemieślników spoza organizacji cechowej.

Pod koniec 1887 roku na terenie Torunia działało 17 cechów skupiających 435 mistrzów, 517 czeladników i 572 uczniów. Przy każdym cechu działały z reguły sądy honorowe, kasy pogrzebowe i zapomogowo-pożyczkowe. Od 1833 roku w Toruniu działała również Kasa Opieki nad Chorymi Czeladnikami.

Po raz ostatni poważniejsze zmiany w organizacji cechów toruńskich z okresu zaborów nastąpiły po wydaniu 26.07.1897 roku ustawy, której podstawowym celem było wzmocnienie cechów. Wspomniana ustawa stała się również podstawą do tworzenia izb rzemieślniczych. Izby te nie miały statutowych uprawnień do sprawowania kontroli nad cechami i przede wszystkim nadzorowały sprawy szkoleniowe i uczniowskie.

Rzemieślnicy z terenu Torunia podlegali Izbie Rzemieślniczej w Grudziądzu. Przeniesienie siedziby Izby Rzemieślniczej do Torunia nastąpiło w wyniku długotrwałych starań cechów toruńskich dopiero w niepodległej Polsce 01.07.1936 roku.

Sytuacja toruńskiego rzemiosła w początkowych latach niepodległości była skomplikowana, gdyż polonizacja cechów przebiegała znacznie wolniej niż np. w niedalekim Chełmnie i napotykała na duże trudności.

Wojna nie oszczędziła również młodzieży rzemieślniczej, która zgrupowana w szeregach Przysposobienia Wojskowego pomagała przy transporcie jeńców niemieckich do Warszawy. W słynnym procesie bydgoskim zostało skazanych na śmierć i rozstrzelanych 19 uczniów rzemieślniczych w wieku 18-20 lat, wraz ze swoim dowódcą kpt. Drzewieckim.

Dla Torunia okres krwawej okupacji hitlerowskiej skończył się w pamiętną noc z 31.01. na 01.02.1945 roku. Toruńscy rzemieślnicy ciesząc się z odzyskanej wolności, bardzo szybko wznowili swoją działalność i aktywnie włączyli się w odbudowę zniszczonego miasta. Wzruszające chwile przeżywało rzemiosło toruńskie, kiedy poszczególni rzemieślnicy powyciągali z ukrycia przedwojenne sztandary cechowe, które przez 5 lat z narażeniem utraty wolności, czasem życia – skrzętnie ukrywali przed okupantem.

W pierwszych dniach lutego 1945 roku, na mocy władz centralnych, Toruń stał się siedzibą Izby Rzemieślniczej. Prezesem Izby został mistrz piekarniczy, torunianin – Antoni Osiński, który po przeniesieniu /po pół roku/ Izby do Bydgoszczy został jej wiceprezesem, a prezesem nowo powołanego organu władzy samorządowej rzemiosła – Powiatowego Związku Cechów w Toruniu. Pierwsze miesiące po wyzwoleniu to okres wielu ciekawych przedsięwzięć i inicjatyw.

08.12.1945 roku odbyło się uroczyste poświęcenie ołtarza jako votum wdzięczności dla Matki Boskiej za ocalenie Torunia od zniszczeń wojennych oraz poświęcenie i oddanie do użytku szkoły. W godzinach popołudniowych odbyła się uroczysta akademia w teatrze, podczas której wystąpił ze wspaniałym koncertem Chór Rzemieślniczy „Dzwon”. Odtąd, co roku, w dniu 8 grudnia rzemiosło toruńskie ze sztandarami bierze udział we mszy św. Odprawianej w jego intencji w kościele o.o. Jezuitów.

Działalność Powiatowego Związku Cechów zakończyła się na mocy Rozporządzenia Ministra Przemysłu i Handlu z 05.07.1948 r. Na jego miejsce utworzono Okręgowy Związek Cechów. W Toruniu w skład pierwszego komisarycznego zarządu OZC nominację otrzymali: Walery Owczarzak /mistrz krawiecki/ – prezes /wcześniej po A.Osińskim prezes Powiatowego Związku Cechów/, Piotr Żak /mistrz ślusarski/ – I wiceprezes, Leon Piotrowski /mistrz stolarski/ – II wiceprezes, Roman Bandrowski /mistrz piekarniczy/ – członek zarządu. Kierownikiem biura /tak jak w poprzednim organie/ został Alfons Grobecki.

Po zlikwidowaniu OZC na terenie Torunia działał Cech Rzemiosł Różnych, który powstał już w roku 1952. W jego skład wchodziło kilka Cechów Branżowych.

Jesienią 1956 roku odbyły się pierwsze wolne, tajne wybory do zarządu CRR. Starszym Cechu został Ignacy Zieliński /mistrz szewski/, który tę funkcję piastował do 1974 roku.

W chwili wyborów w Cechu zarejestrowanych było 750 samodzielnych warsztatów rzemieślniczych. Pierwszą znaczącą propozycją, z jaką zarząd wystąpił do całego rzemiosła toruńskiego, było wybudowanie sali konferencyjno-rozrywkowej w czynie społecznym. Budowę rozpoczęto wiosną 1958 roku, a ukończono jesienią 1959 roku. Obiekt ten uznano za czyn rzemiosła toruńskiego dla uczczenia 1000-lecia Państwa Polskiego.

Bardzo znacząca fundacja i pozostawiająca trwały ślad to budowa legendarnej studzienki – pomnika z flisakiem – z okazji 750 – lecia miasta Torunia. Inną znaczącą fundacją była budowa pomnika Stanisława Moniuszki, który to został zrealizowany i wykonany z inicjatywy toruńskiego rzemiosła.Dalsze fundacje to w roku 1978 wydatne wsparcie finansowe przy budowie pomnika Artylerzysty, a w 1979 r. szereg prac renowacyjnych na toruńskich cmentarzach, związanych z mogiłami ofiar hitleryzmu, szczególnie na Barbarce.

Oprócz rozległej działalności o charakterze fundacyjnym, władze cechowe podejmowały organizowanie imprez regionalnych i ogólnopolskich. W roku 1978 największą imprezą zorganizowaną przez cech toruński była V Ogólnopolska Wystawa Prac Uczniów Rzemiosła. Na wystawę dostarczono 3 tysiące różnorakich prac, m.in. intarsje w drewnie, odlewy z metali szlachetnych, ikony, szkła artystyczne oraz wyroby kowalskie. Z toruńskiego Cechu eksponaty wystawiło 12 uczniów, z których troje otrzymało nagrody rzeczowe, dwoje – nagrody publiczności, sześcioro – dyplomy.

Również w tym samym roku były Starszy Cechu, Ignacy Zieliński, został laureatem I nagrody Ogólnopolskiego

Konkursu Pamiątkarskiego zorganizowanego przez redakcję tygodnika „Rzemieślnik”.

Toruńskie rzemiosło stanowiło już dużą, zwartą grupę. Ożywiło się życie kulturalne.

W roku 1988 CRR legitymował się najwyższą /w całym 50-leciu/ ilością zarejestrowanych członków, która wynosiła 2731 i 20 pracowników administracji.

Od pierwszych powojennych, wolnych, tajnych wyborów do zarządu CRR po dzień dzisiejszy funkcję Starszego cechu pełniło 3 mistrzów:

Opracowano na podstawie książki Janusza Tandeckiego pt. „Cechy rzemieślnicze w Toruniu i Chełmnie”